Vào dịp Tết Đoan Ngọ, không ai có thể tránh khỏi việc thưởng thức rượu nếp, giống như việc không thể thiếu bánh chưng trong ngày Tết Nguyên Đán hay bánh nướng bánh dẻo trong ngày Tết Trung Thu.
Lịch trăng ở phương Đông vô cùng quan trọng đối với Tết mùng Năm (Tết Đoan Ngọ – ngày giết sâu bọ), một dịp đón chào mùa hạ – thời điểm sinh vật phát triển mạnh nhất trong năm theo thứ tự: Xuân sinh, Hạ trưởng, Thu liễm, Đông tàng. Với nền văn minh nông nghiệp, sự sinh trưởng là yếu tố được người dân coi trọng, do đó khi Tết mùng Năm đến, mọi người tận hưởng một dịp ăn uống phô trương, với các món ăn nóng, độc đáo là tốt nhất.
Theo truyền thống, mâm cỗ được sắp xếp để tiêu diệt sâu bọ.
Tết giết sâu bọ có lẽ là cái tên Tết độc đáo nhất vì chứa động từ chỉ hung sự là giết hoặc diệt. Tuy vậy, Tết mùng Năm vẫn là dịp quan trọng để hiếu kính trời đất và tổ tiên, hiếu kính nền văn minh nông nghiệp dù chỉ còn là dấu vết và để sum họp gia đình. Sự hiếu kính đó được thể hiện qua mâm lễ thắp hương dào dạt phong vị của mùa hè. Mâm lễ của Tết mùng Năm không hoành tráng như Tết Nguyên Đán hay Tết Trung Thu, nhưng khá đặc biệt, là những món ngon từ trái cây thiên nhiên chín thơm đến các món nấu nướng, chế biến hấp dẫn.
Tết mùng Năm là một dịp Tết nổi tiếng với hoạt động ăn uống sôi động, dù chỉ kéo dài trong một ngày hoặc thậm chí nửa ngày. Sau 13 giờ (giờ Ngọ), Tết này sẽ khép lại. Chuẩn bị các món ăn cho Tết mùng Năm cũng đòi hỏi sự công phu, tỉ mỉ và cẩn thận.
Bát rượu nếp làm từ nếp mới thu hoạch, mang hơi ấm của cánh đồng mùa hạn. Trái vải, trái mận khiến “con tu hú gọi hè” không thể thiếu. Bánh gio vẫn giữ dấu vết lửa rơm, không thể thiếu. Những bông sen hồng thơm cả mùa hè, những túp hoa cau hây hẩy… Làm cho mâm lễ trang trọng, tinh tế và đầy mùi vị mùa nóng.
Món ăn đặc trưng của Tết mùng Năm là rượu nếp, được chế biến từ gạo nếp lứt trắng và nếp cẩm. Bất kể loại rượu nếp nào, công thức đều bao gồm chín gạo nếp được trộn với men rượu và đường kính, sau đó ủ trong hũ trong vòng 2-3 ngày để rượu chín.
Đây là một loại rượu đặc biệt, có vị ngọt như đường và vị nồng như men rượu. Nó không gây say mà chỉ tạo ra cảm giác tê tê, khoái khoái và làm mặt mũi đỏ hồng do kích thích các mạch máu. Nồng độ cồn của nó rất thấp, đến mức ngay cả trẻ con cũng có thể ăn vài hột rượu.
Rượu nếp luôn là một món ăn không thể thiếu trong ngày truyền thống giết sâu bọ.
Hạt cơm nếp sau khi được lên men trở nên mềm mịn, lấp lánh và bóng bẩy. Bên trong hạt rượu nếp đó chứa những dịch rượu ngọt ngào, quyến rũ. Người ta thường ăn rượu nếp bằng bát chiết yêu men da lươn hoặc hoa xanh, với lòng bát trắng muốt để làm nổi bật vẻ đẹp lấp lánh của hạt rượu nếp.
Khi ăn, mọi người không sử dụng thìa hay đũa, mà dùng một cặp đũa ngắn hình dạng bẹt như que kem để gẩy gót hoặc xêu vài hạt rượu lên miệng. Ăn như vậy mới thú vị, mới có thể cảm nhận hết hương vị ngon, bùi, ngọt và cảm giác say lâng lâng của rượu nếp, một loại nông sản thu hoạch sau mùa xuân và hè, đánh dấu sự trôi qua một nửa năm nay.
Trong dịp Tết Mùng Năm, không ăn gì cũng được nhưng không thể thiếu rượu nếp, tương tự như không thể không ăn bánh chưng vào Tết Nguyên Đán và bánh dẻo vào Tết Trung Thu. Rượu nếp chính là linh hồn trong ngày hội giết sâu bọ của người Việt.
Ngay từ khi mơ mình tỉnh giấc vào một ngày đẹp trời, mọi người đã kéo đến để thưởng thức rượu và gạo mà không cần ăn sáng. Khi nhiệt độ trở nên nóng bức và da mặt đỏ ửng, mọi người chuyển sang thưởng thức những loại quà khác như vải, mận, đào, lựu, dưa hấu, quất hồng bì, dâu da đất… Những loại hoa quả này đều là mùa hè và có một điểm chung là chúng đều mang tính chất nhiệt.
Ăn rượu nếp để tiêu diệt con sâu, con trùng, con giun… Trong cơ thể, làm cho chúng say mê và yếu đuối, sau đó sử dụng các loại trái cây làm thuốc để tạo nên hương vị ngọt, chát và chua, trở thành vũ khí giết chết chúng và đẩy chúng ra khỏi cơ thể. Thông thường, chỉ cần ăn mười quả mận, trẻ nhỏ đã phải dừng lại vì sẽ gây nóng, mụn và ngứa da. Nhưng hôm nay, hãy ăn thoải mái đi.
Sau đó, các món cũng nóng không kém như bánh gio/tro chấm mật, bánh khảo, kẹo lạc, kẹo dồi, chè lam, càng nhiều đường, càng ngọt, càng kích thích cơ thể tỏa nhiệt tốt hơn. Nhưng tất cả chỉ làm lễ đường cho những món siêu nóng như lòng lợn tiết canh, vịt luộc chấm mắm gừng, ngan nướng chả, chân giò nấu giả cầy hay một mâm thịt chó ê hề gừng, riềng, sả ớt… Để đồng hành với các món nóng là chai quốc lủi nút lá chuối trong vắt giống như đôi mắt của mèo.
Có thể các chuyên gia dinh dưỡng sẽ chỉ trích chế độ ăn uống trong ngày Tết mùng Năm vì nó chứa nhiều đạm, đường và các chất gây nóng. Tuy nhiên, những thứ đó đã được quan sát và áp dụng suốt hàng trăm năm. Họ nhận thấy rằng ngày Hạ chí là ngày nóng nhất trong năm. Vì vậy, họ muốn nhiệt độ bên trong cơ thể cũng “nóng nhất” trong một ngày để tiêu diệt các tác nhân gây bệnh trong mùa hè.
Những quan điểm đó đã tạo nên một đặc trưng độc đáo của Tết Nguyên đán trong văn hóa Việt Nam.
